Recentelijk heb ik meegedaan aan een 5-daagse retraite in het voormalige concentratiekamp Auschwitz-Birkenau, in Polen, vlakbij Krakau en Katowice. Als je dat leest verwondert dit je misschien: Waarom zou je zo’n plek opzoeken en waarom voor 5 dagen?

Aanleiding voor de retraite in Auschwitz

Birkenau met enkele geconserveerde barakken

Een van mijn vrienden had 2,5 jaar geleden zo’n retraite in Auschwitz-Birkenau meegemaakt. Zij had het gevoel dat ze naar dit concentratiekamp toe moest om meer zicht te krijgen op haar gevoelens van schuld, nachtmerries over concentratiekampen e.d. Ze was verrast door de helende werking die deze retraite op haar had. Omdat zij zag dat veel mensen bewust of onbewust te maken hebben met de gevolgen van oorlogstrauma’s van henzelf of hun ouders, organiseerde zij een retraite van 12 t/m 18 mei 2014, waar ik ook aan heb deelgenomen.

De retraite die zij eerder had meegemaakt was georganiseerd naar de ideeën van Bernie Glassman, Amerikaan en boeddhist. Sinds 1995 vindt jaarlijks in November zo’n bijeenkomst plaats, voornamelijk in kamp Birkenau. In dat uitgestrekte kamp zijn in de oorlog zo’n 1,1 miljoen mensen omgebracht. Daar werden ook permanent tot 140.000 mensen gevangen gehouden om als slaven te werken.
In de retraites staat het wekken van compassie centraal, op deze plek waar zoveel onbeschrijfelijk leed heeft plaatsgevonden. Dat gebeurt via meditaties en via een bijzonder ritueel, waarin de deelnemers namen noemen van mensen die in de oorlog zijn omgekomen. Dit ritueel vindt in drie ochtenden plaats.

Mijn eigen voorbereiding

Gevangene in Auschwitz

Ieder die aan een dergelijke retraite meedoet wordt op de een of andere manier daartoe aangetrokken of geroepen. Mijn ‘call’ had te maken met gevoelens van schuld die ik al sinds mijn kindertijd met me meedraag: dat Nederlanders in de oorlog te weinig gedaan zouden hebben om onze Joodse medeburgers te redden. Ik had geen idee hoe ik aan dat schuldgevoel kwam, want ik ben van na de oorlog. Blijkbaar had ik iets uit het collectieve veld opgepikt en had ik dat op mijzelf betrokken. Op die plek in mijzelf voelde ik altijd een intens en enorm groot verdriet. Ik kon me niet anders voorstellen dan dat ik in het aanschijn van de verschrikkingen in Auschwitz alleen maar zou kunnen huilen.

In de maanden voorafgaande aan de retraite veranderde er geleidelijk aan iets. Steeds als ik me verdiepte in de geschiedenis van het kamp en in de mensen die waren omgekomen, zag ik individuele mensen. Ik keek steeds naar afzonderlijke gezichten, en probeerde in te voelen wat zij voelden. Op de een of andere mysterieuze manier maakte dit mijn bezoek aan het kamp behapbaar, omdat ik hierin een menselijke maat hervond.

Auschwitz I – Ontmoeting met menselijke waardigheid

Gevangene in Auschwitz

Op de eerste dag bezochten we kamp Auschwitz I, bekend van de ingang met de woorden ‘Arbeit macht Frei’. Hier is ‘Auschwitz’ begonnen, in een voormalige Poolse kazerne met stenen gebouwen. Hier is ook voor het eerst geëxperimenteerd om met Zyklon-B om mensen massaal te vernietigen.

In twee gebouwen liepen we door een lange gang met foto’s van mensen die in het kamp geleefd hebben. Sommigen stierven al na een dag; de meesten hielden het hier 2 tot 3 maanden uit voordat ze de hongerdood stierven; een enkeling wist iets langer te overleven. Het leed achter deze ‘feiten’ was tastbaar. Maar er was ook iets anders. De foto’s waren genomen kort nadat de gevangenen hier binnengebracht waren. Ze waren kaal geschoren en hadden gevangeniskleding aan. Maar wat mij zo trof was hun menselijkheid, hun waardigheid, hun schoonheid. Ik zag alleen maar mooie mensen en mijn hart ging open bij elk portret. Onverwacht opende zich mijn hart in liefde, op deze plek van zoveel lijden…

Birkenau – Aangeraakt door leed en liefde

Paardenstallen voor 400 gevangenen

Op de tweede dag intensiveerde zich dit proces. We waren in het enorm uitgestrekte kamp Birkenau, het werk- en vernietigingskamp met z’n gaskamers en ‘crematoria’. Staande in een van de houten barakken die behouden zijn en waar toentertijd 400 mensen in mensonterende omstandigheden moesten leven, ‘zag’ ik individuele mensen. En opnieuw: in het zicht van hun leed ging mijn hart verder open. Later realiseerde ik me dat op zo’n plek twee dingen kunnen gebeuren: of je hart sluit zich, omdat het leed te groot is; of je hart opent zich juist meer.

Gaandeweg begon ik iets van de diepte te begrijpen van de woorden die Etty Hillesum in haar dagboek gebruikt. Ze schrijft op 15 september 1942: “Dat één mensenhart zoveel kan beleven, mijn God, zoveel kan lijden en zoveel kan liefhebben, ik ben er zo dankbaar voor, mijn God, dat je mijn hart hebt uitgekozen, in deze tijd, om alles te mogen ondergaan wat het ondergaan heeft.”
De bereidheid me te laten raken door leed wekt liefde. En door die liefde is het mogelijk om een groter leed te dragen, om dat letterlijk in de ogen te kijken.

In deze beweging van mijn ziel loste mijn schuldgevoel op, onverwacht, geruisloos, alsof het niet had bestaan.

Aangeraakt in mijn essentie

BIrkenau nu

Als ik dit schrijf ben ik een week terug in Nederland van mijn retraite in Auschwitz-Birkenau. Ik heb me zelden lange tijd achter elkaar zo mild, liefdevol en zachtmoedig gevoeld. Ik ben aangeraakt door Auschwitz, op een totaal onverwachte manier. Mijn essentie is daar aangeraakt en die heb ik herkend als pure tederheid, onschuld, openheid, kwetsbaarheid, liefdevolheid. Dit is wat de nazi’s probeerden te vernietigen: alles wat kwetsbaar en open was, precies datgene wat ons tot mensen maakt. En juist dat komt op deze plek in mij tot leven.

Sinds ik terug ben kan ik zomaar onverwacht verliefd zijn op alle mensen die ik zie, in de trein, op straat. Mensen zijn zo kwetsbaar en zo kostbaar…

Literatuur en ander informatie

Meer over de geschiedenis van Auschwitz-Birkenau.

Etty Hillesum, Het verstoorde leven. Dagboek van Etty Hillesum 1941-1943, Uitgeverij Balans, 1986
Het citaat staat op p. 150.